در نشست  «مشهد به روایت اسناد» نقشه های مشهد بررسی شد

سارا رنگیان | شهرآرانیوز؛ شرح این اسناد هم گره‌های تاریخی را باز می‌کند. به این منظور، سلسله نشست‌های «مشهد به روایت اسناد» در نخستین جلسه، به تشریح نخستین نقشه مشهد با عنوان «نقشه خانیکوف» که در سال ۱۲۳۷ خورشیدی ترسیم شده است، پرداخت. در دومین جلسه این نشست که شامگاه دوشنبه، سوم مرداد در خانه خراسان برگزار شد، دو نقشه «ژولیس» و «مک گرگور» از مشهد بررسی شد.

«ژولیس»؛ دومین نقشه مشهد

به گفته رضا سلیمان نوری، مشهدپژوه و خراسان شناس، دومین و سومین نقشه مشهد را افراد ایرلندی و اسکاتلندی کشیده اند که هر دو کشور، آن زمان جزو بریتانیای کبیر بوده اند. دومین نقشه مشهد طرحی رنگی است که در اسناد آستان قدس رضوی پیدا شده است و آن را با نام نقشه «ژولیس» می‌شناسیم. بر اساس نوشتار موجود در نقشه، این طرح در ۲۹ اسفند ۱۲۴۸ خورشیدی یعنی ۱۱ سال پس از نقشه خانیکوف ثبت شده است. ژولیس، افسر نظامی و در استخدام ایران بوده است.

نقشه در نیمه دولت ناصر الدین شاه و به سفارش وزارت جنگ ایران تهیه شده است. نقشه ژولیس، فضاسازی دقیق تری نسبت به خانیکوف برای محدوده حرم مطهر دارد. فضا‌ها با جزئیات صحن‌ها و فضای مسجد گوهرشاد، شبستان‌ها و مساجد منتسب آورده شده است. اما مشخص است که ژولیس وارد حرم نشده و فضا‌ها بر اساس ذهن یک فرد مسلمان ترسیم شده است؛ به عنوان مثال ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد در این نقشه خیلی بزرگ‌تر و بیشتر از حد واقعی کشیده شده است.

این خراسان شناس با بیان اینکه ژولیس، ریز مسائلی را در این نقشه ترسیم کرده که در هیچ نقشه دیگری به این وضوح نیامده است، می‌گوید: به عنوان مثال، فضای سبز که تقریبا یک چهارم شهر را در برمی گرفته در این سند به خوبی و روشنی آمده است، تا جایی که حتی اسامی مالکان باغ‌ها هم در این نقشه مشخص شده است.

از دیگر ویژگی‌های این سند، ارائه فضای ۹ قبرستان مشهد است. دو قبرستان قتلگاه (محدوده باغ رضوان امروزی) و قبر میر (حاشیه ره باغ حضرت زهرا (س) امروزی) در این نقشه با نام آمده است؛ مابقی آن‌ها در محدوده قبرستان عیدگاه (بخش بزرگ آن از میدان بیت المقدس (فلکه آب) تا مدرسه هدایت را دربرمی گیرد)، گنبد سبز، قبرستان سراب، میدان شهدای امروزی، میدان سعدی امروزی و محدوده قبرستان نوغان (مدرسه حاج تقی امروزی) مشخص شده است.

سوای این، ۵۰ تکیه هم در این نقشه معرفی شده که تکیه نخودبریز‌ها و گنبد خشتی همچنان پابرجاست. همچنین ۲۶ قراول خانه (پاسگاه‌های امروزی)، ۱۳ مدرسه که نواب، میرزا جعفرخان، عباسقلی خان، از آن تعداد تا امروز هم باقی مانده، در این سند نقش خورده‌اند.

کامل‌ترین نقشه مشهد پیش از دوران پهلوی

به گفته سلیمان نوری، نقشه ژولیس، کامل‌ترین نقشه مشهد پیش از دوران پهلوی است و علاوه بر موارد مذکور می‌توان موقعیت ۳۰ حمام، حوض آب، کاروان سرا و ... را در آن به خوبی مشاهده کرد. شش دروازه شهر هم در این نقشه ترسیم شده است که دروازه ارگ به شهر ختم نمی‌شود و فقط در محدوده ارگ (محدوده اداره پست امروزی) است. ناگفته نماند این نقشه در کنار ویژگی‌های مثبت، ضعف‌هایی هم دارد؛ به عنوان مثال به جای هفت دروازه، شش دروازه در این سند ترسیم شده است. ژولیس در این نقشه، فضا‌های زنده شهر را ترسیم کرده به این دلیل که دروازه ساربان‌ها در این نقشه ارائه نشده است.

مک گرگور؛ سومین نقشه مشهد

سومین نقشه مشهد مربوط به سر چارلز متکالف مک گرگور اسکاتلندی است که در سفرنامه اش و حدود ۲۵ سال پس از نقشه خانیکوف (در سال ۱۲۵۳) ثبت شده است. مک گرگور سفرنامه‌ای دو جلدی با عنوان «شرح سفری به ایالت خراسان» دارد که یک جلد مربوط به خراسان و دیگری درباره افغانستان است.
به گفته سلیمان نوری، مک گرگور، افسر ارتش انگلستان بوده و در دوره مرخصی از خدمت، به ایران آمده است. ۳۰ تصویر در دو جلد کتاب مک گرگور وجود دارد که فقط دو تا از آن‌ها نقشه است؛ یکی مربوط است به مشهد و دیگری نقشه بشرویه. همچنین فقط دو تا از عکس‌ها در این کتاب‌ها به شهر مربوط است و مابقی عکس‌ها محتوای نظامی دارد.

در این نقشه که به زبان انگلیسی است، دروازه‌ها به طور کامل، قراول خانه‌های اصلی و حرم در ابعاد کوچکی ترسیم شده است. در واقع این نقشه با اهداف و دید نظامی کشیده شده است.
به گفته این خراسان پژوه، بعد از نقشه مک گرگور، تا ابتدای قرن بعد و پایان دوره قاجار، نقشه شایان توجهی از مشهد کشیده نشده و اغلب اسناد به حرم محدود شده است.